Afdelingsbestuur Ameland bezoekt Texel

Maansverduistering

Ze hoefden vrijdag 16 mei niet alleen vroeg op te staan om de maansverduistering te zien, immers om half zeven vertrok de boot al naar Holwerd. Dus vroeg uit de veren moest toch al. Het Afdelingsbestuur van Ameland had zichzelf laten uitnodigen op Texel om kennis te maken met het Masterplan Water voor Texel en in het bijzonder met het hergebruik van nagezuiverd effluent van de rwzi Everstekoog. De reis verliep voorspoedig, in Leeuwarden voegde zich enkele medewerkers van het Wetterskip Fryslân, onder wie het DB-lid Arend Krikke, zich bij de groep. In Den Helder groeide het gezelschap met medewerkers van Staatsbosbeheer en het hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier uit tot ruim 20 man en vrouw , om half tien begon de overtocht over het Marsdiep.

Ruud Kampf van het Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier (HHNK) had een gevuld dagprogramma samengesteld en met een gereedstaande bus bij 't Horntje begon de excursie. Bestuurslid Lydia Snuif (HHNK) heette het gezelschap welkom en wenste eenieder een nuttige en aangename dag. Het weer werkte mee.

Ecomare

De eerste trip bracht ons naar Ecomare, een prachtig en ruim opgezet informatie- en bezoekerscentrum, dit laatste voor het Nationaal Park duinen van Texel. Directeur Jan Kuiper gaf uitleg over dit multifunctioneel centrum. Er wordt veel gedaan aan voorlichting (er is bijvoorbeeld een digitale encyclopedie over Waddenzee en Noordzee 'de Fleet') en educatie (zie o.a. www.waddenzee.nl). Ecomare fungeert ook als vogelopvangcentrum. Op meerdere vlakken wordt samengewerkt met het Hoogheemraadschap.

Masterplan Water voor Texel

open de lezing (sheets als PDF-file in apart venster 1.7 Mb)

Vervolgens gaf Ben Eenkhoorn (HHNK) uitleg over het Masterplan Water voor Texel. Dit groots opgezette plan ontstond tijdens het opstellen van het Waterbeheerplan in 1998. Het toen omschreven beheer voor Texel ondervond nogal wat kritiek, het was niet passend genoeg van het eiland. Er was behoefte aan een plan van het eiland, immers de waterproblematiek is er uniek. Net als voor de Friese waddeneilanden is wateraanvoer 's zomers niet mogelijk. Omdat Texel al van oudsher wordt bemalen is er niet alleen het risico van verdroging, maar ook van verzilting. "De waterhuishouding op het eiland Texel moet grondig worden aangepakt om grote problemen in de toekomst te voorkomen. De landbouw heeft in toenemende mate te maken met verregaande verzilting van het oppervlaktewater, er is onvoldoende water van goede kwaliteit beschikbaar voor de natuurgebieden en in de zomer zorgen de vele tienduizenden toeristen voor en grote piek in het gebruik van drinkwater en dus ook voor een langdurige piek in de lozing van rioolwater. De hoeveelheid zoetwater op het eiland is te gering om deze problemen structureel op te lossen. Voeg daarbij de te verwachten klimaatveranderingen, zeespiegelstijging met daaruit voortvloeiende toename van kwelwater, verandering van neerslagpatronen en -intensiteit, en het probleem ligt daar" (zo begint een tweetal artikelen in Het Waterschap nr. 12 en 16 in 2001).

In het Masterplan is het functioneren van het watersysteem geanalyseerd, zijn belangen op een rijtje gezet en is bij de realisatie van projecten veel tijd besteed aan draagvlak. Het blijkt bijvoorbeeld dat de dunne zoetwaterlens in de polder nog steeds in dikte afneemt, dit als gevolg van naijleffecten van een ruilverkaveling in de '60-jaren. Er werden vijf thema's onderscheiden en even zovele werkgroepen ingesteld: waterkwaliteit, zoetwatervoorziening, brakwater & natuur, afvalwater, en belevingswaarden. Vervolgens ontstond er een waslijst aan projecten, zowel eilandbreed als per deelgebied. Voorbeeldprojecten voor het gehele eiland zijn: optimalisatiestudie rwzi's (twee van de vijf rwzi's zullen worden geamoveerd); anders omgaan met effluenten (inmiddels heeft het bestuur van HHNK besloten tot realisatie van rietmoerassen achter alle rwzi's op Texel en het moerassysteem Everstekoog wordt uitgebreid); verdergaande aanpak van ongezuiverde lozingen; aanleg van natuurvriendelijke oevers; en waterconservering. (Boer en Water). Later op de dag bezochten we het gemengd agrarisch bedrijf Donatus (zie ook H₂O van 18 april 2003, p. 36-37), waar waterconservering in de praktijk wordt gebracht. Net als herstel van brakke natuur was dit aanvankelijk een nogal controversieel project.

Inmiddels in het Masterplan Water voor Texel onderdeel geworden van een gebiedscommissie. Het HHN wordt trekker van de deelcommissie Water. De Lepelaar is het symbool geworden voor integraal waterbeheer.

Kwekelbaarsjes

open de lezing (sheets als PDF-file in apart venster 1.8 Mb)

Vervolgens gaf Ruud Kampf (HHNK) een inleiding over het moerassysteem bij de rwzi Everstekoog, hergebruik van afvalwater ("gebruikt regen- en grondwater") en het kwekelbaarsjessysteem (Zie voor meer informatie www.rekel.nl/water). Na geslaagde experimenten vanaf 1988 om een deel van het effluent in een moerassysteem na te zuiveren, wordt al vanaf 1994 het gehele effluent aldus nagezuiverd. Na een opvangbekken wordt het effluent verdeeld over negen parallelle sloten van 150 m lengte. In het voorste ondiepe deel is riet aangeplant, in het achterste diepere deel groeien waterplanten. Na passage komt het inmiddels schone en biologisch gereanimeerd afvalwater in een afvoersloot, die afwatert naar de polder. Uitgebreide monitoring en experimenten van wisselende verblijftijden van het afvalwater in de sloten hebben een berg aan gegevens opgeleverd (zie bijvoorbeeld H₂O 1995 28 (11), 1996 29 (14) en 2001 34 (3)). Een verblijftijd van 2 à 3 dagen is al genoeg om vrijwel alle colibacteriën te verwijderen. In de sloten treedt ook weer zuurstofproductie en een etmaalgebonden zuurstofritmiek op. Niet alleen op Texel vindt navolging van aanleg van dergelijke moerassystemen plaats, ook elders in Nederland zijn al diverse zuiveringsmoerassen aangelegd (onder meer rwzi Kaatsheuvel, rwzi Hapert met waterpark Groote Beerze, rwzi St. Maartensdijk en rwzi Land van Cuijk). Voor een aantal andere rwzi's worden plannen ontwikkeld.

Omdat op een goed moment het in de vijver van het moerassysteem krioelde van watervlooien en in de sloten van stekelbaarsjes, ontstond het idee om die beide soorten bijeen te brengen. De watervlooien gedijen goed op het effluent en leven vooral van resten zuiveringsslib, en daarnaast ook algen: het water in het opvangbekken bleef dankzij de watervlooien helder. Stekelbaarsjes (via een vishevel bij De Cocksdorp in de poldersloten gebracht) overleven pas in het gereanimeerde water in de moerassloten. Wanneer de stekelbaarsjes de watervlooien kunnen verorberen, vormen deze visjes vervolgens een lekkernij voor de Lepelaar. Vandaar het kwekelbaarsjes productiesysteem (zie H₂O, 2001 34 (6)). Momenteel lopen proeven dat systeem te optimaliseren. Ruud Kampf is in de gelegenheid gesteld hier de komende jaren uitgebreid onderzoek naar te doen, mede in het kader van het STOWA-project De Waterharmonica: van effluent tot bruikbaar oppervlaktewater (zie H₂O, 2003 35 (7)) of volg de link De Waterharmonica

Tijdens zijn voordracht ging Ruud uitgebreid in op de mogelijkheden van het kwekelbaarssjessysteem bij De Cocksdorp (zie ook www.rekel.nl/kwekelbaarsjes). Deze speciale uitvoering van een moerassystyeem is al opgenomen in  het Masterplan Water Texel, maar de uitvoering van het plan zou in het gedrang kunnen komen door plannen om het gemaal bij De Cocksdorp te verplaatsen. Door een excursie naar de polder Breebaart in oost Groningen bracht Ruud naar voren om de principes van polder Breebaart (natuurontwikkeling in een zoet-zout overgang, een vispassage, etc (zie www.zoetzout.nl en www.groningerlandschap.nl),  te combineren met een nieuw plan voor de kwekelbaarsjes: betrek de polder Wassenaar, vlakbij de rwzi De Cocksdorp bij het plan: zie de sheets Breebaart.pdf

Eilandproblematiek

open de lezing (sheets als PDF-file in apart venster 1.7 Mb)

In de "Synthese Texel - Ameland" legde Theo Claassen (Friesland) de samenhangende problematiek van alle waddeneilanden uit. De waterhuishouding is voor de aanvoer geheel afhankelijk van de neerslag (die een meer buiig karakter krijgt), de afvoer naar zee ondervindt een toenemende invloed van zeespiegelstijging. Aldus ontstaat er een fragiel systeem van water nabij het maaiveld als topje van een zoetwaterbel. Iets teveel geeft wateroverlast, iets te weinig droogte. Dan gelden er de belangen van landbouw, natuur, recreatie & toerisme en wonen. Recreatie & toerisme vormen de motor van de economie van de eilanden. Men wil mooie natuur en een mooi landschap zien. Ganzen in de polder en foeragerende lepelaars (groot, wit en aaibaar). De landbouw ondervindt niet alleen waterhuishoudkundige knelpunten (te droog, te nat en te zout), maar vooral ook economische (stijgende productiekosten, dalende prijzen en een lijst aan RO-regels). Dan wordt er nog eens (door de toeristen extra veel) drinkwater gewonnen en effluent geloosd (voor de Friese waddeneilanden rechtstreeks op Nederlands grootste natuurgebied, de Waddenzee, rijp voor aanwijzing als Werelderfgoed). Zie daar een dilemma dat om een samenhangende oplossing vraagt.

Hergebruik effluent Ameland

Voor de landbouw, als drager van het landschap, liggen er kansen voor agro-toerisme, agrarisch natuurbeheer, eilandproducten met keurmerk en het leveren van milieu- en natuurprestaties (zoals schoon water en biodiversiteit). De zorg voor de Lepelaar en herstel van zoet-zout overgangen (waarvoor onlangs een Nationaal Programma is opgesteld) zijn mogelijkheden daartoe. Mede versterkt door het Waterbeheer 21^e eeuw en de Kaderrichtlijn Water en vanuit het principe 'niet afwentelen' zouden de eilanden weer selfsupporting moeten worden voor hun drinkwatervoorziening (Texel, Terschelling en Ameland krijgen nu ook water van het vaste land), waarbij hergebruik van het effluent haast vanzelfsprekend moet worden. Het IWBP kondigt dat ook al aan. Vanwege de droogteproblemen op Ameland zijn al enkele verkennende onderzoeken uitgevoerd naar hergebruikt van het effluent. Waterhuishoudkundig meest ideaal is het vernatten van de Zwanewaterduinen met de aanleg van een duinvallei. Dat gebied is nu droog en verruigd, waarbij Staatsbosbeheer werkt een brand- en plagexperimenten. Van daaruit kan het 'gebruikt water' (effluent), nadat het in een moerassysteem is nagezuiverd, via de ondergrond geleidelijk aan naar de polder stromen. Daarbij vormt de vernatte Zwanewaterduinen tevens een buffer voor de meer waardevolle duingebieden ten westen en oosten ervan. De volgende stap moet zijn deze onderzoeken en dit idee nader uit te werken in een concreet proefproject. Het Afdelingsbestuur en de gemeente dringen daar op aan. Staatsbosbeheer moet dan nog wel over stag gaan om hieraan mee te werken.

Veldbezoek

Na de lunch in Ecomare volgde het veldgedeelte. Erik van der Spek (SBB) gaf uitleg bij het natuurontwikkelingsproject Ploegelanden. Voormalige agrarische gronden als open plekken in het Texelse bos zijn verschraald en deels geplagd en het oude slotenstelsel is vervangen door een duinbeek. In deze duinbeek zijn drempels aangebracht om de waterafvoer te vertragen. Opmerkelijk is dat de bevolking betrokken is bij deze inrichting en gekozen heeft voor de meest vergaande natuurgerichte variant. Vervolgens werd de rwzi Everstekoog met het moerassysteem bezocht. Natuurlijk werd ook aandacht besteed aan de proefopstelling voor de kweek van watervlooien. Ruud Kampf schepte zo een pot vol watervlooien op uit een van de vijvers van de proefopstelling. Het water in de bakken toonde ook weer de "ontregelende kracht" van de natuur. Terwijl de grote vijver van het grote moerassysteem helder en zonder (draad)algen was, groeide deze nu wel in de bakken en de vijvers van de proefopstelling. Dat werd veroorzaakt doordat de proefopstelling gedurende de winter buiten gebruik was geweest en net weer begonnen was met voeding van het systeem. Dit gebeurde in eerdere gevallen ook zo, het duurt even voordat de "rust is weergekeerd".

De bus bracht ons daarna naar de boerderij St. Donatus. Edwin van Straten gaf uitleg over het waterbeheer en het opzetten en vasthouden van water. Meet- en regelapparatuur bewaken het boerenverstand van het bedienen van de traploze stuw, waarmee het water ter plekke kan worden vastgehouden. Helaas was de tijd tekort ook de boerderij zelf te bekijken, met een kaas- en yoghurtmakerij. Op weg naar de boot reden we langs de Petten en de ecologische boerderij van Kees Kikkert: een achteraf zeer gewaardeerd voorbeeld van particulier natuurbeheer.

Nobeltje

Het Afdelingsbestuur kon terugzien op een geslaagde dag met veel informatie en veel te zien. Er valt over en weer veel te leren van elkaars eilandproblematiek. Bovendien behoort Texel samen met het beheergebied van Wetterskip Fryslân volgens de Kaderrichtlijn Water tot het gebied Rijn-Noord; een extra reden tot samenwerking. Inleiders en organisatoren werden door Afdelingsvoorzitter O. de Vries hartelijk bedankt voor ontvangst en organisatie. Die dank werd onderstreept met een flesje drank van Ameland en een stropdas. Met de boot van half acht werd bij Holwerd het vaste land verlaten terug naar de basis op Ameland.

 Theo Claassen.